Over de opkomst en ondergang van de Nederlandse filmmaker Jan Teunissen (1898-1975), de 'filmtsaar' van de NSB tijdens de Tweede Wereldoorlog.
De Propagandist is door Rick Schuttinga op 19 maart 2025 beoordeeld met een 9 / 10.
Wat een schat aan bronmateriaal! Documentairemaker Luuk Bouwman weet, samen met mede-schrijver Rik Binnendijk, deze goudmijn in een zeer aantrekkelijke, informatieve en (zo het lijkt) complete film te gieten. Er wordt niet alleen over de man gesproken, het is vooral Jan Teunissen zelf die aan het woord is. De audio komt van historicus Rolf Schuursma, die Teunissen in 1964 en 1965 heeft geïnterviewd wat resulteerde in meer dan zeven uur audio. De Propagandist laat zien dat je geen dozijn experts nodig hebt om te duiden. De paar die voorbijkomen hebben allemaal kundige inhoud toe te voegen.
Teunissen wilde in de Tweede Wereldoorlog de Nederlandse filmsector opzetten en zag in het nationaalsocialisme de mogelijkheid hiervoor. De vraag die terecht gesteld wordt is of de 'filmtsaar' hogerop wilt komen voor zijn liefde voor film of spelen politieke voorkeuren ook een rol? Het doel heiligt de middelen, nietwaar? Deze docu zelf geeft geen antwoord op de vraag, maar dat is met Teunissen aan het woord ook niet nodig, je leert de man ruim voldoende kennen om zijn intenties te kunnen aanvoelen en inschatten.
‘Teunissen is hoorbaar trots op zijn bijnaam 'filmtsaar'.’
Jan is een markant persoon. Zijn manier van praten past allicht bij de periode zestig jaar geleden, maar zijn uitspraken zijn twintig jaar na de oorlog bijzonder te noemen. Ook hoe hij verheven praat over zijn eigen persoon, de man is ongekend vol van zichzelf. "De filmdienst van de NSB was natuurlijk nog erg klunzig in het begin. Dat heb ik dan allemaal natuurlijk, omdat ik uiteindelijk een vakman was, beter gemaakt." De minachting voor anderen, want zelf is hij perfect. Jan is hoorbaar trots op zijn bijnaam 'filmtsaar', en eigenlijk op alles wat hemzelf betrof.
De films-in-film spreken tot de verbeelding. De eerste Nederlandse geluidsfilm in de bioscoop is van Teunissen, over het leven van - en genaamd - Willem van Oranje uit 1933. Deze werd niet positief ontvangen, "...maar dat lag aan de opnameapparatuur van Philips", zo verdedigt de regisseur zichzelf. Hand in eigen boezem steken is Jan onbekend. Materiaal van zijn vooroorlogse film Sjabbos (1931), waarin Amsterdamse joden op een alledaagse en onschuldige wijze zijn geportretteerd, is later gebruikt voor de antisemitische film Der Ewige Jude (1940). Ook zien we delen van de schitterend getekende animatiefilm in de stijl van Disney, 'van den vos Reynaerde' van Egbert van Putten. Hoewel betrokkenen claimen dat de film niet politiek beladen was, ligt de antisemitische boodschap er dik bovenop.
Als Jan dan ter verantwoording wordt gehouden door Schuursma, dan heeft hij niet echt een weerwoord "…ja, misschien ook wel". De jodenvervolging "een zeer ongelukkige kwestie" noemen en "sjiek vind ik het niet hoe het gedaan is" tonen goed hoe Jan naar het verleden kijkt na twintig jaar overdenken. Als Jan tijdens de oorlog zijn handen vuil moet maken en aanwezig moet zijn een een razzia (voor opnames?), dan valt hem dat zwaar. Het verklaart wellicht waarom Jan niet kan (of wil) inzien wat zijn betrokkenheid is geweest bij de nationaalsocialistische propaganda: hij zat veilig in zijn ivoren toren en alle narigheid was een ver van zijn bed show.
